مقدمه
رویدادهای معماری - پایگاه تخصصی معماری، شهرسازی و آمایش سرزمین | ۲۲ آذر، دکتر سعید جلیلی، دبیرسابق شورای امنیت ملی کشور و کاندیدای بالقوه انتخابات ریاست جمهوری در توئیتی به ظرفیت بادهای سیستان برای تولید و صادرات برق اشاره کرد. توئیتی که به دلیل ادبیات عامیانه آن (مانند اشاره به «تحقیقات اروپایی‌ها») و نگاه بسیاری از کاربران توئیتر به منش سیاسی وی، به سرعت دست‌مایه طنز و تمسخر در شبکه‌های اجتماعی شد.
همین اظهار نظر بهانه‌ای شد تا در مطالعه‌ای سابقه این ادعا را پیگیری و با خوانندگان فرهیخته رسانه تخصصی‌مان در میان بگذاریم. حاصل این پیگیری را در این مقاله درباره ظرفیت‌های تولید باد در کشور و خصوصا در استان سیستان و بلوچستان می‌خوانید. به طور خلاصه باید گفت: «آری، این‌بار حق با سعید جلیلی است» و کاربران عامی و بعضا متخصص اینترنت به دلیل اختلاف دیدگاه سیاسی به جای پاسخ‌های تخصصی موضوعات این چنینی را به ابتذال می‌کشند. این درحالی است که جامعه متخصصین باید با استقبال از چنین رخدادهایی، سیاسیون را تشویق کنند که به جای موج‌سواری بر موضوعات سطحی سیاسی، به چنین دغدغه‌های زیست‌محیطی و تخصصی هدایت شوند.
درباره‌ی ظرفیت بادهای سیستان
باد سیستان لحظه‌ای از جنبش نمی‌ایستد.
معجم البلدان
تهدیدات متعددی که مصرف سوخت‌های فسیلی چه ازلحاظ زیست‌محیطی و چه ازنظر اقتصادی جهان امروز را در برگرفته است موجب شده بشر برای غلبه بر این تهدیدها به دنبال انرژی‌های تجدید پذیر و پاک بگردد. از انواع انرژی‌های تجدید پذیر، انرژی باد مزایای ویژه‌ای دارد که پاک بودن، ارزان بودن و در دسترس بودن از آن جمله باعث شده است که در میان انرژی‌ها تجدید پذیر بیش‌ترین رشد مصرف را در جهان داشته باشد. تولید برق بادی در میان دیگر روش‌های تولید انرژی الکتریکی دارای بیشتری شتاب رشد در قرن ۲۱ بوده است به‌طوری‌که تولید توان بادی جهان در بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۶ چهار برابر شده است. طبق ارزیابی‌های به‌عمل‌آمده در این منطقه امکان امکان نصب نیروگاه بادی با توان تولید ۲۰ هزار مگاوات برق وجود دارد که می‌تواند یک‌سوم نیاز برق کشور را تأمین کند. بنا به اظهارات مدیر منطقه‌ای برق سیستان یکی از مهم‌ترین کریدورهای باد کشور کریدور باد سیستان است که دارای قدرت ۹۸ درصدی به نسبت رتبه‌بندی جهانی است به‌ویژه بادهای منطقه میل نادر شهرستان زابل پتانسیل منحصربه‌فردی برای تولید برق دارد. بسیاری از کشورهای جهان به سرمایه‌گذاری وسیع در این انرژی پرداخته‌اند به‌طوری‌که دانمارک بیش از ۴۲ درصد انرژی برق مصرفی‌اش را از باد تأمین می‌کند و برنامه دارد این سهم را افزایش بدهد.
اما نکته‌ی مهم در مورد انرژی باد این است که گرچه باد در همه‌ی جای جهان می‌وزد اما کمیت و کیفیت بادی که برای تولید برق با فن‌آوری‌های امروزی مقرون‌به‌صرفه باشد باید دارای حداقل‌هایی باشد که در همه‌ی مناطق و شرایط جغرافیایی یافت نمی‌شود. طبق برآورد «ویندهایم» در مناطقی که میزان ساعات آرام زیاد است احداث توربینهای بادی مقرون‌به‌صرفه نیست؛ زیرا برای عملکرد اقتصادی توربین‌ها لازم است آن‌ها حداقل ۴۰۰۰ ساعت در سال و با عمر مفید ۲۰سال کار کنند؛ بنابراین در مناطقی که بیش از ۵۰ درصد اوقات سال هوا راکد است احداث توربین بادی پیشنهاد نمی‌شود.
برخی کمیت‌هایی که معمولاً در تحقیقات علمی مرتبط در پتانسیل سنجی انرژی باد مورداستفاده قرار می‌گیرند عبارت‌اند از: متوسط سرعت، توان و انرژی سالانه باد. همه‌ی این کمیت‌ها با استفاده از داده‌های هواشناسی (مانند سرعت باد، چگالی هوا، مساحت منطقه و …) و فرمول‌های ریاضی مشخص محاسبه می‌شوند.
سرعت و قدرت باد در کنار تداوم وزش باد است که مناسب بودن یک منطقه برای نصب توربین بادی را تعیین می‌کند. بر اساس استانداردها سرعت و تداوم بادها باید بتواند حداقل ۶۵ تا ۸۰ درصد اوقات سال توربین‌ها را بچرخاند. همچنین جهت وزش باد و بسامد تغییر آن عامل مهم دیگری در ارزیابی پتانسیل انرژی بادی یک منطقه محسوب می‌شود.
علت اینکه سرعت، تداوم، جهت و سایر متغیرهای باد در همه‌ی مناطق کره‌ی زمین یکسان نیست به علل مختلفی برمی‌گردد. به‌طورکلی عامل تغییر و توزیع سرعت باد در سطح کشور به دلیل تأثیر هم‌زمان عوامل مختلفی از قبیل عملکرد سیستم‌های جوی، نحوه‌ی توزیع گرادیان فشار منطقه‌ای، اختلاف فشار منطقه‌ای و اختلاف اصطکاک ناشی از تنوع توپوگرافی است.
بنابراین برای نصب توربینهای بادی و ایجاد مزارع بادی باید مناطق مزیت دار هر کشور را شناسایی کرد. یکی از مناطق ایران که تاکنون مطالعات متعدد داخلی و خارجی مزیت‌دار بودن آن در استفاده از انرژی بادی را ثابت کرده است استان سیستان و بلوچستان و به‌ویژه منطقه‌ی سیستان است. سیستان خاستگاه آسیاب‌های بادی در جهان است و ایرانیان را مبدع استفاده از باد برای مصارف گوناگون دانسته‌اند. علت طبیعی بادخیز بودن استان سیستان و بلوچستان ناشی از قرارگیری در مسیر فعل‌وانفعالات جوی میان کانون‌های نسبی پرفشار در شمال شرق کشور و کانون‌های نسبی کم‌فشار در جنوب شرق کشور است.
مطالعات(برخیشان در بخش منابع ذکر شده‌اند) نشان می‌دهند ظرفیت مناسبی ازلحاظ مدت، شدت و کیفیت وزش باد، برای احداث نیروگاه بادی در منطقه سیستان وجود دارد. طبق ارزیابی‌های به‌عمل‌آمده در این منطقه امکان نصب نیروگاه بادی با توان تولید ۲۰ هزار مگاوات برق وجود دارد که می‌تواند یک‌سوم نیاز برق کشور را تأمین کند. بیش‌ترین موارد وزش باد مربوط به تابستان (روزهای اوج مصرف برق) یعنی ماه‌های خرداد، تیر، مرداد و شهریور است که بعد از شهریور به‌تدریج بر تعداد موارد آرامش هوا افزوده می‌شود. نکته‌ی جالب اینجاست که ایام اوج مصرف برق در تابستان با ایام شدت گرفتن بادها در منطقه تطابق دارد که این امر مقرون‌به‌صرفه بودن تولید برق را از طریق باد دوچندان می‌کند. بنا به اظهارات مدیر منطقه‌ای برق سیستان یکی از مهم‌ترین کریدورهای باد کشور کریدور باد سیستان است که دارای قدرت ۹۸ درصدی به نسبت رتبه‌بندی جهانی است به‌ویژه بادهای منطقه میل نادر شهرستان زابل پتانسیل منحصربه‌فردی برای تولید برق دارد. در همین منطقه میل نادر، بادهای مداوم و پرقدرت، ثابت بودن جهت وزش باد، نزدیکی به شبکه سراسری انتقال برق کشور، وجود جاده دسترسی به منطقه، زمین‌های بدون معارض و قابل‌واگذاری، زمین‌های صاف با زبری زیر سه درصد، هم‌جواری با کشورهای متقاضی برق، زمین‌های وسیع با قابلیت احداث بیش از ۱۰ هزار مگاوات نیروگاه و وزش تقریباً پیوسته باد در نیمی از فصل بهار و کل فصل تابستان یعنی فصول پرمصرف برق باعث شده این منطقه از سیستان، بهترین نقطه‌ی کشور برای سرمایه‌گذاری در زمینه‌ی انرژی بادی شود.
مهم‌ترین کریدورهای بادی استان شامل کریدور بادهای پرقدرت سیستان، کریدور بادهای تفتان -سراوان و کریدور بادهای بزمان – دلگان است. همچنین در فصول مختلف سال بادهای مختلفی در استان سیستان و بلوچستان می‌وزد که هرکدام ویژگی خاصی دارد. از آن جمله می‌توان به بادهای زیر اشاره کرد:
- باد قوسی: در آذرماه می‌وزد و سبب بارندگی مختصر در منطقه می‌شود.
- باد هفتم (گاو کشی): از بادهای سرد زمستانی است.
- باد پلپلاسی: از اواسط اسفند شروع می‌شود و وزش آن نشانه آغاز فصل بهار است.
- باد ۱۲۰ روزه (لوار): به دلیل مقدار وزش به این نام معروف گشته است. حداکثر سرعت این بادها در ماه جولای (تیرماه) ۱۰۰ کیلومتر و حتی بیشتر است.
در این استان محروم اما پراستعداد بیش از ۱۵۰ روز باد با حداکثر سرعت ۱۰۸ کیلومتر بر ساعت می‌وزد که موقعیتی استثنائی را برای استحصال انرژی برق فراهم می‌آورد. متوسط سرعت باد در تابستان ۲۶ کیلومتر بر ساعت است و در ماه‌های زمستان به ۱۳ کیلومتر کاهش پیدا می‌کند. جریان باد در کلیه فصول سال برقرار است. بیش‌ترین موارد وزش باد مربوط به تابستان (روزهای اوج مصرف برق) یعنی ماه‌های خرداد، تیر، مرداد و شهریور است که بعد از شهریور به‌تدریج بر تعداد موارد آرامش هوا افزوده می‌شود. نکته‌ی جالب اینجاست که ایام اوج مصرف برق در تابستان با ایام شدت گرفتن بادها در منطقه تطابق دارد که این امر مقرون‌به‌صرفه بودن تولید برق را از طریق باد دوچندان می‌کند.
مطالعات وزارت نیرو که با کمک مشاور دانمارکی (DTU Wind Energy) صورت گرفته و منجر به تهیه‌ی اطلس بادی کشور شده است به‌خوبی نشان می‌دهد استان سیستان و بلوچستان موقعیت بسیار خوبی ازنظر سرعت باد دارد. همان‌طور که در نقشه قابل‌مشاهده است بخش وسیعی از شمال استان در منطقه‌ی زابل و همچنین بخش‌های وسیعی در مرکز استان دارای سرعت‌های بالای باد هستند. البته این اطلس اولیه است که داده‌های ۳ ساله سرعت باد در ارتفاع ۸۰ متری از سطح زمین را نشان می‌دهد. اطلس نهایی که دربردارنده اطلاعات ۱۰ ساله در ارتفاعات مختلف است قرار است تا خرداد ۹۶ در دسترس عموم قرار گیرد.
علاوه بر این اطلس مطالعات داخلی و خارجی متعددی به شکل محدودتر مناطقی از استان را ازنظر پتانسیل انرژی بادی موردبررسی قرار داده‌اند که در همه‌ی آن‌ها بر مزیت‌دار بودن این استان از این نظر تأکید شده است.
منابع
برای نگارش این یادداشت از منابع زیر استفاده شده است:
- بررسی انرژی های نو در ایران با تاکید بر ارزیابی پتانسیل انرژی باد در استان قم، دکتر نادر پروین، چهارمین کنگره بین‌المللی جغرافیدانان جهان اسلام
- سیستان:خاستگاه آسیاب‌هاب بادی جهان، انتشارات دانشگاه زابل
- بررسی نیروگاههای برق بادی نصب شده درایران از دیدگاه فنی و اقتصادی، دکتر مرتضی خلجی اسدی، بتول صفائی
- توربینهای بادی و ارزیابی پتانسیل انرژی باد در ایران، محمدرضا کاویانی،فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره ۳۶
- بررسی انرژی باد در منطقه سیستان به منظور تولید برق بادی، امیرگندم کار، محمدرضاکاویانی و سیدابوالفضل مسعودیان،مجله پژوهشی دانشگاه اصفهان(علوم انسانی)، ج ۲۷ ، شماره ۶
- مطالعات و برآورد انرژی باد در ایران، محمد جهانگیری، مرکز توسعه انرژی های نو، سازمان انرژی اتمی