پیشنهاد اقدامات کوتاه مدت و بلندمدت جهت مدیریت سیل کنونی توسط کمیته آب از کارگروه نیروی دولت سایه

 بسم الله الرحمن الرحیم

وَ أنزَلنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأسکَنّاهُ فِی الأرضِ وَ إنّا عَلی ذَهابٍ بِهِ لَقادِرونَ (سوره مؤمنون، آیه 18)

ترجمه: و ما از آسمان آبی به‌اندازه نازل کرده و آن را در دل زمین منزل دادیم و ما به بردن آن نیز تواناییم.

وقوع پیاپی و مکرر خسارت‌های سیل و خشک‌سالی در جای‌جای کشور نشان می‌دهد در مدیریت بر نزولات جوی ضعف جدی وجود دارد و آنهم در شرایطی که اقلیم عمومی حاکم بر کشور ما خشک و نیمه‌خشک است. آمارها نشان می ­دهد بیش از نیمی از حجم بارش‌های کشور به طور مستقیم تبخیر می ­شود و از حجم باقیمانده، تقریباً یک‌سوم نیز به دلیل فقدان پوشش گیاهی مناسب، تخریب جنگل‌ها و فقر مراتع، در قالب سیل علاوه بر به بار آوردن خسارت‌های مالی و جانی فراوان، از دسترس خارج می‌شود. بارش­هایی که برای اهالی و زمین‌های تشنه، نعمت است، متأسفانه با کم توجهی تبدیل به نقمتی خسارت‌بار می­ شود و موجب وارد شدن خسارت‌های سنگینی به زیرساخت‌ها، راه‌های روستایی، شبکه‌های آب‌رسانی و مخابرات، ابنیه مسکونی، زمین‌های کشاورزی و باغات، دام و طیور و از همه مهم‌تر در مواردی منجر به فوت چندین تن از هم‌وطنان می ­شود.

آب یک نعمت است و می­ تواند یک فرصت حداکثری باشد. اینکه آب نقمت باشد پذیرفته شده نیست.

در نیمه دوم سال 97 و روزهای ابتدایی سال 98 با وجود بارش­های بسیار خوبی که در کشور وجود داشت، با وقوع سیلاب­ ها در برخی حوزه­های آبریز متأسفانه خسارت­ های زیادی در برخی استان­ ها به بار آمد. با توجه به شرایط جوی حاکم، ناآمادگی بدنه تصمیم‌گیر و نارسایی­ های موجود؛ احتمال تکرار خسارت‌های ناشی از سیل­در روزها و ماه ­های آتی دور از انتظار نیست. با عنایت به این موضوع و شرایط اضطراری آن، کارگروه نیرو و کارگروه هواشناسی طی اقدام مشترک در اولین روز کاری سال 98، جلسه‌ای فوق ­العاده با هدف تدوین راهکارهای علمی و اجرایی در این ارتباط تشکیل دادند. در این جلسه نسبت به جمع‌بندی نتایج و مباحث جلسات قبلی با موضوع «مدیریت سیلاب­ ها»اقدام شد که در همین راستا مواردی به شرح ذیل پیشنهاد می‌شود.   

• مفروضات :

  • آب یک نعمت است و می­ تواند یک فرصت حداکثری باشد. اینکه آب نقمت باشد پذیرفته شده نیست.
  • پذیرفتنی نیست که در کشور هم خشکسالی داشته باشیم و هم شاهد سیلاب باشیم.
  • آب و بهره­ برداری بهینه از آن از جمله موضوعاتی است که هیچ مخالفی ندارد و همه بر آن اجماع دارند.
  • آب قطعاً یک موضوع فرابخشی است و نمی­توان از یک زاویه به آن نگاه کرد و یک نهاد خاص را متولی آن دانست. باید به آن به صورت جامع نگریست.
  • مدیریت آب در کشور یک فرآیند است که همه­ی مؤلفه ­ها در آن سهم و نقش دارند و باید کاملاً مشخص و مدون باشد. حکومت، دستگاه­ های دولتی، آحاد مردم، صنعت، کشاورزی، محیط زیست، سد­سازی، آبخیزداری، انتقال آب بین حوزه­ای و ... .
  • با تدوین فرآیند مدیریت آب و تعیین نقش­ها و سهم­ ها در آن، علت سیلاب و خسارت­های ناشی از آن مشخص خواهد شد.
  • به منظور کاهش خسارات سیل، بسیار بهینه‌تر و کم‌هزینه‌تر آن است که سیل در کانون‌های اولیه تشکیل آن مدیریت شود. کانون‌های اولیه سیل عموماً در مناطق بالادست و ارتفاعات قرار دارند. مدیریت سیلاب در مناطق پایین‌دست به دلیل بافت خاک سنگین‌تر، نفوذناپذیرتر و چسبنده‌تر و همچنین مجاورت با مناطق مسکونی و زیرساخت‌ها با مخاطرات بسیار بیشتری همراه است.
  • وجود همزمان سه عامل «باران موسمی شدید»، «زمین شیب‌دار» و «فقدان موانع یا پوشش گیاهی» در یک منطقه‌ باعث ایجاد یک «کانون سیل»می‌شود. آبخیزداری و آبخوان‌داری بر دو عامل شیب زمین و پوشش گیاهی در کانون‌های اولیه سیل متمرکز می­شود تا باران موسمی شدید هر چه بیشتر و هرچه زودتر در همان مبدأ بارش به سفره‌های آب زیرزمینی تغذیه شود و بر روی زمین روان نگردد. آبخیزداری و آبخوان‌داری علاوه بر مدیریت سیلاب­ها و کاهش خسارات، کاهش تلفات بالای تبخیر آب در کشور و تقویت ظرفیت منابع آب زیرسطحی را برای مدیریت تنش­های آبی به همراه دارد.
  • «تعارض منافع سازمانی»، «توزیع نامتوازن بودجه دولتی» و «تشتت مدیریتی»، توسعه آبخیزداری و آبخوان­داری را در کشور تضعیف نموده است.
  • مدل­های هواشناسی در جهان پیشرفت­های قابل توجهی داشته­اند و نباید در این عرصه عقب باشیم.
  • سال 1398 سال رونق تولید است. کشاورزی و صنعت از ارکان تولید و رونق هستند. آب یک مؤلفه بسیار مهم در این دو بخش تولیدی کشور است در که سال جاری حجم بسیار بالاتری آب نسبت به قبل در دسترس است.
  • با انجام اقدامات آبخیزداری، علاوه بر کاهش خسارت‌ها با هزینه‌هایی به مراتب کمتر از آنچه برای بازسازی آسیب‌های سیل هزینه می‌شود، از ظرفیت پنهان تولید مبتنی بر منابع طبیعی کشور نیز می‌توان بهره برد.

• اقدامات کوتاه مدت

  • بهره برداری حداکثری از نقشه­­ های موجود مناطق سیل­خیز کشور و ایجاد بند و موانع در مسیل­ها به منظور کاهش حرکت سرعت آب در حوزه­های آبریزی که هشدار سیلاب دارند.
  • تلاش برای پخش نمودن جریان رواناب‌ها در سطح بیشتری از دامنه‌های شیب‌دار بالادست با استفاده از بندهای آب‌پخشان
  • اجتناب از هدایت سیلاب به دریا و تا حد امکان هدایت آن به سمت دشت­های خالی از سکنه، تالاب­ها، رودخانه­های خشک، کانال­ها، چاه­ها و قنوات ( هر متر مکعب این آب برای ما بسیار ارزشمند است)
  • ایجاد مسیرهایی برای حرکت آب از پشت سد ( به غیر از تاج و دریچه ­های سد )
  • انحراف مسیر آب­هایی که وارد سدهای خطیر ( مانند دز، کرخه و ... ) می­شوند تا حدالمقدور آب کمتری از دریچه ­های سد خارج شود
  • لایروبی کانال­های شهری به منظور تسهیل عبور آب و استفاده حداکثری از شبکه فاضلاب شهری
  • مستندسازی و گزارش برداری همه جانبه و دقیق از سیلاب­ ها و حوادث آن به منظور بازنگری و یا تدوین قوانین و مقررات مربوطه و برنامه ­ریزی­های آتی
  • بهره ­برداری از نظامنامه مدیریت سیلاب و بازنگری و بهبود و رفع نارسایی­های آن با استفاده از نتایج حاصل از اقدامات انجام شده
  • دقت بیشتر در صدور هشدارهای هواشناسی و در صورت امکان اولویت­بندی در نوع هشدارها
  • توجه به پیش­بینی­های بین­المللی هواشناسی و هشدارهای مربوطه
  • شناسایی عوامل موثر در اجرای طرح‌های اشتباه آمایش و توسعه شهری و روستایی در اراضی پست و در معرض آبگرفتگی

• برنامه­ های بلند مدت :

  • تدوین فرآیند مدیریت سیلاب و خشکسالی و تبیین دقیق نقش­ه ها و سهم­ ها در آن
  • توجه ویژه به مدیریت جامع آبخیزداری و مدیریت جامع آب
  • ایجاد بیمه سیلاب بر اساس نقشه پهنه ­بندی سیلاب در کشور
  • توجه بیشتر به مدیریت ریسک در کنار مدیریت بحران
  • بازنگری در ساختار مدیریتی آب کشور
  • تقویت نقش مردم در مدیریت سیلاب­ها. بخش خصوصی ظرفیت بالایی برای اجرای طرح­های آبخیزداری و آبخوان­داری در کشور دارد. فعال شدن بخش خصوص در اجرای طرح­های آبخیزداری و آبخوان­داری، افزایش ظرفیت تولید و اشتغال زایی قابل توجهی را به همراه دارد.
  • مدیریت بهینه در برداشت­ها از جنگل­ها و مراتع با هدف حفظ و تقویت پوشش گیاهی
  • افزایش اعتبارات برای طرح­ها و برنامه­ های آبخیزداری و آبخوان­داری
  • بهره برداری هر چه بیشتر از ظرفیت گروه­های دانشجویی، شرکت­های دانش بنیان، استارت آپ­ها و نهادهای مردم نهاد در مدیریت سیلاب­ها و خشکسالی و آبخیزداری
  • ایجاد و تقویت مدل هواشناسی در کشور و توسعه منابع و زیرساخت ­های مورد نیاز آن و مرتبط با آن
  • آسیب‌شناسی ساختار نهادی دستگاه‌های متولی مربوط به سیل، آب و هوا و مخاطرات جوی. به عنوان مثال بازنگری و اصلاح جایگاه نهادی شورای‌عالی آب و سازمان هواشناسی به منظور عملکرد بهتر و مناسب‌تر آنان در مواجهه با سیل و خشکسالی
  • دقت بیشتر و مطالعات تکمیلی در خصوص ضرورت احداث و جانمایی درست سد­های جدید در کشور
  • تقویت سازوکارهای قانونی مقابله با آمایش و توسعه شهری و روستایی در حریم مسیل‌ها و اراضی دارای استعداد آبگرفتگی